Ei nasjonslaus skrift

av Inger Bråtveit

Då Dubravka Ugrešić forlet landet sitt, eller det året då landet forlet folket sitt, kjøpte mora eit fotoalbum. Eit album lite nok til at det kunne få plass i veska. Ugrešić fortel om korleis mora prøvde å klyppa og lima inn eit slags familieliv av bileta ho hadde samla frå fleire generasjonar, og korleis ho sat der i stolen, utan identifikasjonspapir, utan pass, men med albumet i fanget medan borgarkrigen føregjekk like utanfor. Når du no reiser, sa mora, kjem folk til å spørja om familien din. Tek du ikkje med deg albumet, har du ingenting. Landet Dubravka Ugrešić forlet var Jugoslavia og eit Balkan anno 1991.

Ugrešić let albumet liggja att. I passkontrollen seier ho: «Eg kjem ikkje frå noko land, eg har ikkje noko pass å syna fram.» Når ho seinare møtte flyktningar frå det tidlegare Jugoslavia, sa dei: «Flyktningar er delt inn i to kategoriar, det er dei med, eller utan fotografi.» Haldninga hennar var at ein forfattar ikkje er knytt til ein nasjonal identitet, eller ei bestemd etnisk blodgruppe.

I romanen Museum for betingelsesløs overgivelse (1996/N:2003) skriv Ugrešić om krigsforbrytaren Ratko Mladić, som i månadsvis bombarderte Sarajevo med granatar frå høgdene i kring. Ein dag tok han sikte på huset til ein kjenning, ringde han opp med beskjed om at han no hadde fem minuttar på å henta fotoalbuma sine, før han sprengde huset i lufta: «Generalen som hadde beskutt byen i månendsvis visste utmerket godt at det var minner han tilintetgjorde. Derfor var han så ‘storsinnet’ å spare sin bekjentes liv og gi han retten til å beholde minner. Den nakne eksistens og noen familiebilder.» Ugrešić skriv frå etterdønningane av ein krig, og tek lesaren med inn i det oppløyste eksil-tilværet etter at landet Jugoslavia er tapt, og delt opp i nye land.

Albumet fylgjer ideen om venleiken hjå menneske, det er ein ikkje-instituasjonaliserande venleik som er annleis enn venleiken ein finn i kunsten, eller på film. Det private fotografiet er ikkje eit kunstfotografi, ikkje eit dokumentarfotografi, ikkje eit krigsfotografi, ikkje eit fotografi av byar og landskap, men bilete frå eit liv. Familiealbumet er eit undergrunnsmuseum der menneske signerer seg opp mot æva. Fotografiet er dokumentasjonen av høgdepunkt frå ei personleg fragmentert historie, men vert etter som tida går, også ei dødsmaske.

Ein dag kjem augneblinken då fotografiet er det einaste vitnemålet på at me har eksistert. Utan minne, utan dokumentasjon av eiga historie, har me ingenting å syna til eller fram, me er utan dokumentasjon, utan historie og samanheng. Krigen på Balkan knuste sanninga i tusen bitar, men sanninga, som litteraturen, er pågåande og prosessuell, aldri endeleg og påståeleg, men fleirtydig, og undervegs, på veg mot ei større og samansett røynd. Slik fotografiet syner livet, kanskje vakrare enn slik livet vart, syner skrifta til Dubravka Ugrešić oss ei fleirstemming, og storslagen sanning.