Gratulerer med dagen til LitFestBergen

Kjære alle saman.

I verket Memorial har den britiske poeten Alice Oswald tatt tak i det store, klassiske krigseposet Illiaden, og fjerna det berande motivet, raseriet til Akilles. Ho fortel at antikkens kritikarar roste Illiaden for den «enargeia» som finst der, - «enargeia» omset Oswald med «strålande, uuthaldeleg verkelegheit». Energeia, forklarer Oswald, er også det ordet som vert brukt når gudane kjem til jorda utan forkledning, men som seg sjølve. 

Eg har også lese at ordet «enargeia» blir brukt for å skildre den effekten ein bestemt litterær stil har på lesaren, der ein appellerer til lesarens sansar, og omliggande omgjevnader er skildra på ein slik måte at «lyttaren blir forvandla til eit augevitne».

Kanskje kunne ein omsetje «enargeia» med ordet «levande», vi veit jo alle kva ei levande skildring er, funderer eg, her eg går gjennom ein skog i skumringa. 

Det gløymde eg kanskje å seie. Eg er ute og går.

Framfor meg går far min. Han har tatt meg med på ein sti som går langs eit vatn, for å kome fram til ein gamal attgrodd eplehage, der det står eit digert, attgløymd tre som han har tenkt å plukke eple av.

Ingenting av dette er allusjonar, forkledningar, til verken Dantes Guddommelege kommedie – der Dante jo gjekk gjennom ein mørk skog  - eller til bibelens berømte epletre. 

Det var berre slik det var, her vi gjekk på stien i skumringa.

Men dette er ei innleiing til ei gratulasjonshelsing eg har sagt ja til å halde i høve Bergen internasjonale litteraturfestival sin femårsdag.  

Det er berre det at eg er livredd talar.

Heilt sidan eg takka ja, har eg angra. Ansiktet mitt har i fleire månadar vore forma som Munchs «Skrik» mens eg på innsida av ansiktet har tenkt, skrik, eg må seie noko stort. 

Det er noko med proporsjonane som gjer at eg frikar ut, noko med orda, orda i gratulasjonstalar er gjerne store, monumentale, viktige og vesentlege, som store steinblokker i minusgrader. Til og med ordet «hurra», som gjerne høyrer til i ein gratulasjonstale, verkar på meg å vere for høgt plassert oppe på ei hylle, eg når ikkje opp.

Det er fordi du, seier den vesle lodne steinen i det tomme elveleiet far min og eg no passerer, og som viser seg å ikkje vere ein stein, men ein fugleunge som låg her og lata som han var ein stein for å få vere i fred for oss, du er ikkje glad i dei store orda, du likar heller dei små orda som myldrar under den steinen som det står «DET VESENTLEGE» i store bokstavar på. Ofte snor orda seg raskt ut av hendene dine og inn i andre stiar enn dei du hadde tenkt at dei skulle gå på, du skulle for eksempel halde ein tale og gratulere men vips var du på ein sti på veg mot eit epletre i skumringa og vips ramla både Gud og Dante i forkledning inn i teksten, gjennom opningar i orda eple, skog og skumring. Ord er eit plastisk og omskifteleg materiale, og tida renn ubønnhøyrleg mot den augneblinken der denne talen skal haldast, og ordet «hurra» ligg og vippar oppe på hylla og kjem til å falle ned i hovudet ditt straks, korleis har du tenkt å fikse dette, spør fugleungen med bivrande nebb og pilar inn i det høge graset på den andre sida av elveleiet som far min og eg no stig inn i. 

Graset rekk oss nesten over hovudet, så her går vi altså, mens det andre medvitet mitt, det som held på med å skrive gratulasjonstale til Bergen internasjonale litteraturfestival, arbeider på spreng for å finne utvegar i det tette gratulasjonsgraset.

Etter graset snirklar stien seg gjennom eit mosegrodd steinras. Stien går innmed og rundt steinane, somme større enn oss som går her, forbi dei. Det er lett å forstå at store mosegrodde steinar vart til troll i eventyra, for her i skumringa har alt ulne kantar, alt som er solid verkar å kunne røre seg bitte litt, alt verkar å kunne reise seg frå det det er og bli noko anna. Steinane liknar draumar som har falle ut av nokon medan dei sov, og her kjem dei til å ligge, attgløymde draumesteinar. Men ein av dei opnar munnen og seier: du trur openbert at du skal kome deg unna dette med å halde gratulasjonshelsing, men alt her rundt deg veit at det er det du skal. Ein annan stein nikkar og seier: Vi er store stein, så difor fell det oss naturleg å romme store ord, for oss ville det vere lett å seie ord som «kompromisslaus», «eigenarta», «generøs», ord som «uredd», «klok», «nytenkande», vi ville utan å blunke seie ord som «ord», «samfunn», «tid», utan å nøle ville vi seie «fridom», «vern», og «håp». 

Eg snur meg og ser etter dei; der ligg dei og rugar, fornøgde med det dei har sagt.

Vi kjem inn i ein liten skog med høge, mørkegrøne graner. Øvst i tretoppane sit det nokre kråker, lyden av kråke-krya deira gir gjenlyd mot berget bak skogen, det susar klaprande i fjør når dei lettar og flyg ut i himmelen over oss, og eg høyrer godt kva dei seier; 

Heilt sidan den gongen du stod der i skogen og var tjue år, kryar kråkene, har du lurt på kvar dette synet skulle ende opp, i kva for tekst skulle den vesle fugleungen gjenoppstå, og kvar skulle steinane ligge og kvar skulle vi kråkene flyge ut - 

Heilt til i dag, då alt saman berre glapp inn i denne teksten her. 

Og det er kanskje fordi det verka som den perfekte gøymestaden for nokon som livredd har takka ja til å skrive ei gratulasjonshelsing, ler det i notid plutseleg høgt over hovudet mitt: Det er epla på epletreet som ler. Alle saman. Vi er naturlegvis gratulasjonsepla, seier dei med ei samla stemme, men det visste du nok ikkje. Tør vi, her i gratulasjonshelsinga, minne deg på at du jo likar nokre store ord også, som du kan bruke? Du likar jo svært godt at ordet «Hurra» ifølgje fleire ordbøker kan stamme frå den gamle imperativforma av det tyske verbet «hurren», som tydde å «røre seg raskt, ile fram», du likar ideen om såkalla «levande skildringar» fordi lesaren eller lyttaren gjennom ord vert forvandla til eit slags augevitne, til noko han jo eigentleg ikkje ser. Du likar at det konkrete slik sett er noko ubegripeleg magisk, inni ein ting som er laga av bokstavar. Og i tillegg så vi veit at du har sete her, på Bergen Internasjonale Litteraturfestival, i fem år, og blitt overvelda år etter år, av mangfaldet i dei løypene orda strøymer i, du har lært om bestemorshypotesen i evolusjonsperspektiv, du har lært om korleis ein i truga språk har utvikla metaforar for å unngå blikket til overmakta, du har vore gråten nær til dømes då Mary Ruefle og Gloria Gerwitz eigentleg skulle snakke om menopausen som kvinnekvardag, eit tema du sjølv hadde føreslått, men som nekta å snakke om menopausen, for den var dei jo for lengst ferdige med, dei ville heller snakke om døden, om alderdom, og Gloria Gerwitz sa med sorg i stemma at ho ein gong hadde ei midje, og at ho sakna den midja. 

Og vi veit at du ofte tenker på kva festivalsjef Teresa Grøtan sa, då ho blei spurt om kva som var tanken då ho i 2020 initierte Literature Live Around the World, ei gigantisk festivalsatsing der festivalen sende live frå 12 litteraturfestivalar rundt over heile verda i 12 timar, med innslag frå blant anna Australia, USA, India, Afghanistan, og Jamaica, ho sa; This is a peace project. Gjennom handling og ord fekk ho vist det konkrete og enkle: innsikta i, og bøna om, ei samhandling, verda over. Dette er det ordet nemner: eit fredsprosjekt. Til og med når emnet for festivalen er «raseri». 

Og det er jo eigentleg veldig enkelt å seie! seier epla over hovudet mitt. Du er glad, og takksam. 

Epla har rett: Dette er veldig enkelt å seie. Det er i tillegg enkelt å sitere Mary Ruefle på noko ho har sagt, ho har sagt: «Everyone reading the same book at the same time is the beginning of the end.»

Slik sett vil eg påstå at Bergen internasjonale litteraturfestival er ei nødvendig motgift mot endetida. 

Takk og lov for at de finst, gratulerer så mykje med femårsdagen – måtte de halde fram, og orda myldre, og tankane vere frie, i all æve. 

Hurra!